Snarvegar:

• Skrantesjukestatistikk
• Forskning og publikasjoner om skrantesjuke
• Spørsmål og svar om skrantesjuke
• Overvåkingsprogram for skrantesjuke
• Materiell til testing for CWD bestilles her

Veterinærinstituttet påviste skrantesjuke for første gong i april 2016, på ein villrein frå Nordfjella villreinområde. På grunnlag av tilrådingar frå fagmiljøa i Noreg, vedtok Landbruks- og matdepartementet  å ta ut heile villreinflokken i nordlige Nordfjella, sone 1. Etter ei brakkleggingstid på minst 5 år er det eit mål om å byggje opp ei frisk villreinstamme.

Skrantesjuke har som kjenneteikn gradvis tap av nerveceller i hjernen, nevrologiske symptom og avmagring, og endar alltid med døden.

Skrantesjuke er ein liste 2-sjukdom, og førekomst av eller mistanke om skrantesjuke skal straks rapporterast til Mattilsynet.

Som følgje av mange spørsmål rundt skrantesjuke, har vi laga ei oversikt over vanlege spørsmål og svar om skrantesjuke. 

Nasjonal kartlegging av skrantesjuke

Prevalensen (talet på smitta dyr i ein bestand) av skrantesjuke hjå hjortedyr i Europa er ukjend. Testing av hjortedyr for skrantesjuke gjerast gjennom eit overvakingsprogram som Veterinærinstituttet driv på oppdrag frå Mattilsynet. Talet på dyr som blei undersøkt før påvising av sjukdommen i 2016 var omlag 2200, i perioden 2004-2015. Funn av skrantesjuke utløyste auka testing og utviding av programmet. Ei samla og oppdatert oversikt over kor mange dyr som blir testa i overvakingsprogrammet finst i Veterinærinstituttets skrantesjukestatistikk, vist nedanfor.

Tala under omfattar alle prøver frå og med 2016 og til dags dato frå ulike arter av hjortevilt. Diagnostikken av skrantesjuke blir gjort i fleire trinn. Innleiande undersøkingar der ein finn positivt resultat blir vidare undersøkt for verifisering. Tala som gis her for positive tilfelle, omfattar berre verifiserte resultat.

I tilfelle der innleiande undersøkingar gir grunn til mistanke vil myndigheitene kontakte jegarar og samle inn kjøt og slakterestar. Det blir gjort for å unngå eventuell smittespreiing, og for å samle materiale til vidare undersøking.

Smittestoff og smittevegar

Det fins ulike typar av prionsjukdommar hos dyr. Dei mest kjende er skrapesjuke hos sau, kugalskap (BSE) hos storfe og skrantesjuke hos hjortedyr. Av desse sjukdommane er det berre BSE hos storfe som ein veit kan smitta til menneske. Smitte til menneske er ikkje rapportert i samband med skrapesjuke hos sau eller skrantesjuke hjå hjortedyr. Av eit føre-var prinsipp er det likevel ønskeleg å unngå at smittestoff (prion) av noko slag kjem inn i matkjeda vår.

I Noreg har vi etter første påvising hos villrein avdekka at skrantesjuke funne hos norsk elg og hjort ikkje er heilt likt det vi ser hjå villrein. Ulikskapen gjer at vi så langt, i grove trekk, skil mellom to typar skrantesjuke: klassisk (villrein) og atypisk (elg og hjort). Den viktigaste skilnaden for forvaltninga er at prion hos villrein er avdekka i lymfatisk vev. Hos elg og hjort har vi ikkje funne dette. Hos villrein har vi avdekka smitte hos fleire dyr i same flokken, medan hos dei andre to artane tydar det ikkje på at det spreier seg smitte mellom ulike individ. Samanliknar vi desse funna er vår forståing at det er ulike eigenskapar ved korleis sjukdomen opptrer og utviklar seg for dei to typane.

Utviklinga av prionsjukdommar er knytt til unormale foldingar av det cellulære prionproteinet (PrPC), eit protein som normalt fins i cellene. Kroppens eigne enzym greier ikkje å bryte ned det feilfolda prionproteinet, (prionet, PrPSc), som dermed hopar seg opp og øydelegg nerveceller i hjernen.

Klassisk skrantesjuke kan smitta gjennom direkte kontakt mellom sjuke og friske hjortedyr, eller indirekte ved at friske dyr kjem i kontakt med smittestoffet i miljøet (beite, infiserte kadaver). Smittestoffet blir skilt ut i spytt, urin og avføring frå sjuke dyr. Prionet er svært resistent mot kjemiske og fysiske påverknader, og beite der sjuke dyr har vore kan vera smittefarleg i lang tid.

Sjukdomsteikn og diagnostikk

Tida frå eit dyr blir smitta til sjukdommen bryt ut (inkubasjonstida) er lang, opptil fleire år, og sjukdommen fins oftast hos unge vaksne dyr. Dei viktigaste symptoma er vekttap og endra oppførsel. Desse utviklar seg over veker og månader. I tillegg kan ein sjå sikling, ukoordinerte rørsler med repeterande rørslemønster, hovudskjelvingar, skjering av tenner, og senka hovud. Ukoordinerte rørsler og skjelvingar er mindre tydelege enn ved skrapesjuke hos sau. Pelsen kan bli tørr og bustete, men kløe er ikkje vanleg. Seint i sjukdommen kan dyra sikla, drikka og urinera mykje, og visa tydelege teken på skade i nervesystemet.

Etter eit sjukdomsforløp som varer frå nokre veker til fleire månader, døyr dyra. Dei kan også døy i samband med akutte stresspåkjenningar i sjukdomsperioden. Ulike følgesjukdommar som lungebetennelse eller skadar kan korta ned sjukdomsperioden.

Diagnostikk

Hos dyr vil diagnosen «prionsjukdom» (skrapesjuke, kugalskap og skrantesjuke) normalt bli stilt ved påvising av smitte i hjernevev. I tilfelle klassisk skrantesjuke kan smittestoff, feilfolda prionprotein (PrPCWD), bli påvist i lymfatisk vev, også i ein tidleg fase, før sjukdommen bryt ut (inkubasjonstida). Denne påvisinga skjer altså før det er mulig å finne PrPCWD i hjernevev.

For godkjente metodar for skrantesjuke-diagnostikk, med resultat «ikkje påvist», er det krav om at den testa prøva må innehalde hjernevev.

Sjå video om korleis ein kan ta ut hjerneprøve for undersøking av skrantesjuke.

Sjå video om korleis ein kan ta ut lymfeknuter for undersøking av skrantesjuke.

Førekomst

Skrantesjuke blei første gong beskrive i 1967, hos mulhjort (Odocoileus hemionus) i fangenskap i, USA. I viltlevande hjortedyrbestandard blei det første tilfellet der oppdaga tidlig på 1980-talet, og sjukdommen er påvist hos viltlevende mulhjort, hvithalehjort (O. virginianus), elk/Wapiti (Cervus elaphus nelsoni) og nordamerikansk elg (Alces alces shirasi). Sjukdommen spreiar seg og finst hos både viltlevande og oppdretta hjortedyr i mange statar i USA og fleire  provinsar i Canada. På 1990-talet vart sjukdommen diagnostisert i Sør-Korea, etter livdyrimport frå Canada. Skrantesjuke vart første gong påvist i Europa, hos villrein i Noreg, våren 2016.

Overvakning

Noreg har eit overvakingsprogram for skrantesjuke, finansiert av Mattilsynet. Programmet omfattar skrantesjuke-undersøking av tamrein, ville hjortedyr og hjortedyr i oppdrett. Fram til mars 2016 var ikkje skrantesjuke påvist i Noreg eller andre europeiske land.

Sjå overvåkingsprogrammet for skrantesjuke

Tiltak

Skrantesjuke er ein liste 2-sjukdom, og det fins eit overvakingsprogram for denne sjukdommen i Noreg (sjå lenke over). 

Det er viktig at folk som observerer sjuke hjortedyr tek kontakt med kommunal viltforvaltning, Mattilsynet eller Statens naturoppsyn med tanke på prøvetaking for laboratorieundersøking ved Veterinærinstituttet.

Veterinærinstituttet er nasjonalt referanselaboratorium for prionsjukdommar hos dyr og koordinerer Mattilsynet sine overvakingsprogram for skrapesjuke hos sau, BSE hos storfe og CWD hos oppdrettshjort.

Spørsmål og svar

Her finner du vanlege spørsmål og svar om skrantesjuke.